Қазақтың тарихында ерлігі мен есте қалып, аты аңызға айналған батыр қыздарымыз қаншама. Олар ел шетіне жау келгенде, қолдарына найза ұстап, сұм соғысқа қасқайып қарсы тұрды. Соғыс ұшақтарымен жау аспанын тілгілеп, от қарумен отанын қорғады. Қан майданда ұрыс алаңынан табылды. Биыл екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталғанына тура 78 жыл толып отыр.
Жауымен батыл шайқасқан қаһарман
1942 жылы тамызда 19 жасар жас қыз Мәншүк Мәметова екінші дүниежүзілік соғыс майданына аттанды. Фашистік басқыншылармен шайқаста ол батырлық пен батылдық танытты. 1944 жылы 1 наурызда Кеңес Одағы Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен жауынгерлік тапсырмаларды үлгілі орындағаны мен ерлігі үшін оған қайтыс болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Бес жасында ол ата-анасынан айырылып, Алматы қаласында туыстары Ахмет пен Амина Мамедовтың қамқорлығына береді. Баланың ата-анасының сүйіспеншілігін тәтесі мен ағасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігі алмастыра алды. Оның шын есімі – Мансия. Қыз өзінің сүйкімді лақап атын «Манчук» деп атады.
Соғыс басталғанға дейін Мәншүк рабфак пен медициналық институттың екі курсын бітірді. Бұған дейін, 1937 жылы Ахметтің ағасы қуғын-сүргінге ұшырады. Мәншүк, егер ол соғысқа барса, сүйікті ағасы қайтып оралады деп үміттенді. Бірнеше рет батыр қыз майданға сұранды. Ақыры шешім қабылданып, ақыры Қызыл Армия қатарына алынды. Ол алдымен 1-ші атқыштар дивизиясында хатшы, содан кейін медбике қызметін атқарды.
Уақыт өте келе, Мәншүк пулеметшілер курсын бітірді. Ол өз міндеттерін өте жақсы орындап, жаумен батыл шайқасты. Көп ұзамай аға сержант Мәметова пулеметті есептеудің алғашқы нөмірі болды. 1943 жылдың күзінде Невель қаласы үшін ауыр шайқастар болды. Мәншүк бірнеше пулеметі бар командада жаудың шабуылына қатты тойтарыс берді. Жарақат алса да атуды жалғастырды.
Сарбаздар шегінуге шешім қабылдағанда, олар жараланған Мәншүкті өздерімен бірге алып кеткілері келді, бірақ ол бас тартты. Ол өзінің өмірі үшін өз сарбаздарына кетуге мүмкіндік берді. Кейбір мәліметтерге сәйкес, сол күні аға сержант Мәметова жетпіске жуық қарсыласын жойып, ақыры аяғында оқ тиіп қаза табады.
1982 жылы Орал қаласында Мәншүк Мәметованың үй-мұражайы ашылды. Онда Мамедовтар отбасының фотосуреттері, құжаттары, жеке заттары қойылған. Қазақ жауынгер қызының есімін еліміздің ауылдары мен қалаларындағы көшелерде, мектептерде бар және алаңдарда ескерткіштер орнатылған. Қазақ халқының мақтанышы Мәншүк Мәметова батырлық пен Отанға деген сүйіспеншіліктің үлгісі болып қала береді.
Аты аңызға айналған батыр қыз
2-ші Балтық майданының 22-ші армиясының 54-ші жеке атқыштар бригадасының мергені, ефрейтор Әлия Молдағұлова 1925 жылы Ақтөбе облысы Қобда ауданы Бұлақ ауылында дүниеге келген. Кеңес Одағының батыры. Әлия өзінің мәңгілік ерлігімен Отанға, туған жерге деген сүйіспеншіліктің үлкен биігін көрсеткен қайсар қыз. 19 жасқа жетпеген батыр қыз өз ұлтының қаһарманы болып тарихта қалды. Ерен ерлігімен қазақтың жүрегінен орын тапқан тұлға. Қанша адамның жүрегіне от жағып, достықтың символы болды. Бала кезінде ол ата-анасынан айырылды.
Сегіз жасынан бастап Әлия Алматыда Әубәкірдің ағасы Молдағұловтың отбасында тұрды. 1941 жылы маусымда екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен ағасының отбасы эвакуацияланды, ал Әлия Ленинградта қалды. 1941 жылы 8 қыркүйекте Ленинградты қоршау басталды. Әлияның қасындағы майдандағы сыңары Надежда Матвеева екеуі Новосокольники бекінісін алуға бел буады. Оның алдында олар батыр қыздың бойындағы қайратты ерлігімен бірқатар жерлерді басып алған. Сол шайқаста Монаково деген жерде Кеңес әскерлері және жау әскерлерін қосқанда 50 адам қаза тапқан. Әлия Молдағұлованың денесі де осы жерде жерленген. Аталған бекіністі алу үшін болған шайқастан соң аппақ қардың үсті қызыл қанға боялған.Айқас кезінде атылған оқ, бомба арасынан еңгезердей ерлердің арасынан суырылып шығып, бойында от ойнаған қазақтың батыр қызы Әлия «Отан үшін Алға!» деп жауға қарсы барлығын шақырады.
Неміс офицері оны қатты жаралайды. Поляков деген санитарлық бринада батырды көтеріп алып, жараланған солдаттардың қасына алып келеді. Сол мезетте жоғарыдан бомба түсіп, барлығы қаза табады. 1976 жылы Новосокольники қаласында қазақтың талантты мүсіншісі Марат Әйнековтің қолынан шыққан биіктігі 14 метірлік Әлияның ескерткіші қойылады. Бұл қазақ халқының намысын қолдан бермеген батырымыздың ерен ерлігі. Өмірден ерте кетіп, бойындағы жалындаған рухпен Отан үшін жан берді.
Қазақтан шыққан тұңғыш ұшқыш
Хиуаз Доспанова – тарихқа алғашқы қазақ ұшқышы ретінде енген батыр қыз. Хиуаз екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақтан шыққан жалғыз әйел ұшқыш, жауынгер, батыр, Халық қаһарманы.
Хиуаз Доспанова 1922 жылы 15 мамырда Ганюшкин ауылында (Атырау облысы) қарапайым отбасында дүниеге келген. Әкесi Қайыр Доспанов Астраханьдағы орыс капиталистерінің балық шаруашылығында жұмыс істесе де, көп дүниеге ерте көз жеткізген білімді адам болыпты. Ал анасы Меруерт мұғалiм болып еңбек еткен. Бірі балықшы, бірі ұстаз болып қызмет ететін қарапайым отбасы төрт баланы тәрбиеледі. Төрт баланың ішінде Хиуаз үйдің үлкені болса, одан кейін Белмерген және Марат деген екі інісі, Алма есімді сіңілісі бар. Олардың балалық шағы нәубет жылдармен тұспа-тұс келді.
Жаудың шебіне аспан көгінен атой салған Хиуаз Доспанова балалық шағынан қайсар қыз болып өседі. Әкесі Қайыр партиялық қызметте болған уақытында тұрғылықты жерлерін үнемі ауыстырып отырған. Оқушы кезінде батыр қыз әкесінің жұмыс бабымен Орал қаласына қоныс аударады. Алайда Орал қаласындағы жалғыз қазақ мектебінде орын болмай, №1 орыс мектебінің табылдырығын аттайды.
Ол өзінің мектеп қабырғасындағы жылдары туралы өз естелігінде баяндайды.
«Мен комсомол ұйымында жүріп, қоғамдық жұмыстарға белсенді араластым. Қаламызда ұшқыштар дайындайтын арнайы курс ашылды. Курсқа оқушыларды жазбақ ниетке келгенде ешкім бас көтеріп, бірден жазылмады. Сол сәтте мен тұрып, жігіттер, жазылсаңдаршы, бұларың ұят емес пе дегенде ешкім басын көтермеді. Бұдан кейін мен намысқа тырысып, олай болса бірінші мені жазыңыз, Хиуаз Доспанова Қайырқызы дедім. Осыдан соң оқушылар біртіндеп жазыла бастады», – делінген естелігінде.
Осылайша ержүрек қыз бала күнінен ұшқыш болуды армандап, ұшқыштардың қатарына қосылғанын байқауға болады. Бүгінде Атырау облысындағы тарихи-өлкетану мұражайында Хиуаз Доспановаға арналған бұрыш бар. Мұнда батырдың ұшқышының құралдары мен қатар өзі пайдаланған заттары қойылған.
60-жылдары Хиуаз Доспанова соғыс туралы естелік кітап жазады. Ол екі тілде орыс және қазақ тілдерінде жарық көрді. Содан бері кітап ешқашан қайта басылмаған. Хиуаз Доспанова 2008 жылы дүниеден озды. 2010 жылы Атырауда ұшқышқа ескерткіш ашылды. Сондай-ақ, Алматыда оның есімімен аталған көше бар. Атырау қаласындағы спорт сарайы да Хиуаз Доспанова есімімен аталады.
Сталинге тікелей талап қойған
Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақ қыздары аз емес. Солардың қатарында Халида Маманова да болды. Халида Маманова 1918 жылы 27 қыркүйекте Алматы облысында дүние келген. 1941 жылы мединститутты бітіргенде соғыс басталады. Сол жылдары жоғары оқу орнын бітірген маманға бірден лейтенат шені берілетін болған. Бірақ Халидаға «байдың тұқымы» болғаны үшін ол атақ берілмейді. Тіпті, медбике болып жұмыс істеуіне де рұқсат етпей, қолына күрек беріп, өлілерді жерлеу жұмысына жегеді. Жоғары білімді батыр қызға осы себепті саяси сенімсіздік туындаған. Бұған қатты намыстанған Халида майдананн тікелей КСРО басшысы Сталинге хат жазады.
Сталинге хатында: «Егер халық жауы болсам, ендеше мені штрафротаға жіберіңіз. Тірі қалсам менен және туыстарымнан барлық айыптарды алып тастауыңызды сұраймын», – деп жазады.
Сол уақытта Халида Сталинге хат жазып, штрафбатқа ауысады. Сөйтіп Халида Маманова Берлинге дейін тірі жетеді. 1943 жылы медқызметтің аға лейтананты атағы беріліп, 1945 жылдан кейін үйіне капитан дәрежесінде оралады. Одан әрі Қазақ медициналық институтына қызметке тұрады. Алайда, ғылыми жұмысын қорғауға рұқсат бермейді. Тек Мәскеуге барып медицина ғылымының кандидаты дәрежесін қорғап келіпті. 1959 жылы Ақтөбеде мединститут ашылып, оған ректор болып барған байырғы курстасы кафедра меңгерушілігіне шақырады. Осы жерде жиырма жылдай қызмет етеді, докторлығын қорғайды.